Na pierwszy rzut oka Plac Żelaznej Bramy w Warszawie może wydawać się chaotyczną mozaiką stylów architektonicznych i funkcji. Jednak wystarczy przyjrzeć się bliżej, aby odkryć w nim fascynujące studium przemian miasta. To przestrzeń-palimpsest, w której widoczne są ślady arystokratycznych ambicji XVIII wieku, handlowej energii XIX wieku, wojennych zniszczeń oraz powojennego planowania socjalistycznego. Plac łączy w sobie barokową symetrię, kupiecką żywiołowość, modernistyczne wieżowce i codzienne życie mieszkańców. Dzięki temu stanowi żywy zapis historii urbanistycznej i społecznej Warszawy – krajobraz miejski jednocześnie fragmentaryczny, a zarazem spójny w świadectwie nieustannych zmian.

Pierwsza warstwa: początki Placu i jego charakteru 

Plac powstał w XVII w. jako plac targowy. Założono go na prywatnym terenie („jurydyka”) leżącym w sąsiedztwie ówczesnej Warszawy. Była to mało na poły wiejska miejscowość należąca do jednej z ważnych rodzin magnackich. W XVII i XVIII w. takich terenów wokół części Warszawy, która dziś nazywana jest Starym Miastem, było wiele – obecnie, na skutek rozwoju miasta w XIX i XX w. na ich terenach znajdują się centralne dzielnice miasta.

Mapa Warszawy z 1772 r. Źródło: Archiwum Główne Akt Dawnych / Wikimedia Commons

Nazwa placu pochodzi od barokowej żelaznej bramy przy ogrodzie, zbudowanej w 1724 r. i rozebranej w 1818 r. (widać ją na obrazie), kiedy zastąpiono ją mniejszą. Sam ogród-park wciąż istnieje, jednak po II wojnie światowej bramę i ogrodzenie ostatecznie usunięto.

Druga warstawa: Życie placu w XIX w. i I połowie XX w.

Plac zachował swój targowy charakter aż do końca II wojny światowej. W połowie XIX w. wzniesiono dużą halę targową, która została zniszczona podczas II wojny światowej.

 

Two market halls had been built there at the turn of the 19th and 20th centuries. They were considered very modern at the time and still exist today.

 

Trzecia warstwa: II wojna światowa i druga połowa XX wieku

Druga wojna światowa była wydarzeniem o ogromnym znaczeniu dla historii Warszawy, prowadzącym do szeroko zakrojonych zniszczeń w mieście. Niezliczone zabytkowe budynki zostały zniszczone, a struktura urbanistyczna uległa poważnym zmianom. Wiele historycznych zabytków utracono na zawsze, podczas gdy inne odbudowano lub rozebrano, zastępując nowoczesną zabudową mieszkaniową. Plac był świadkiem wszystkich tych wydarzeń. Podczas II wojny światowej pełnił funkcję targowiska, ale znajdował się również na granicy warszawskiego getta, które zostało całkowicie zniszczone przez hitlerowców po 1943 roku.

Pałac Lubomirskich i Hala Gwardii w czasie okupacji niemieckiej w 1940 r. Na pierwszym planie po lewej stronie widoczny mur getta warszawskiego (1940–43). Źródło: domena publiczna.

Jednym z budynków odbudowanych tuż po zakończeniu II wojny światowej był barokowy pałac. Odbudowa przywróciła mu pierwotny, XVIII-wieczny wygląd, nie zaś formę, jaką nadano mu w pierwszej połowie XX wieku. W 1970 roku podjęto decyzję o przeniesieniu pałacu w takie miejsce, które lepiej podkreślałoby walory estetyczne historycznego układu urbanistycznego. W efekcie budynek obrócono o około 90 stopni, a w trakcie tego procesu część jego elementów została rozebrana.

Osiedle mieszkaniowe powstało w latach 60. i 70. XX wieku. Swoją nazwę – Osiedle za Żelazną Bramą – zawdzięcza pobliskiemu placowi. Zostało zaprojektowane z myślą o około 30 000 mieszkańców, którzy mieli zamieszkać w dużych, nowoczesnych blokach mieszkalnych.

 

Czwarta warstwa: współczesność

Dziś plac wciąż pełni funkcję ważnego targowiska. Jedna z hal – Hala Mirowska – od 1953 roku była siedzibą znanego lokalnego klubu sportowego, w którym odbywały się walki bokserskie oraz turnieje szermiercze, koszykarskie i tenisowe. W 2017 roku została przekształcona w nowoczesną, modną halę gastronomiczną.

 

Pytania dla uczniów i uczennic:

A) Współczesny wygląd

  1. Z jakich elementów składa się krajobraz krajobrazu? (Np. barokowy pałac, XIX-wieczne hale targowe, XX-wieczne budynki mieszkalne, zieleń)
  2. Jaka jest organizacja przestrzenna tych elementów? Które z nich przeważają wielkości /lub ilością? (Np. hale targowe z nowymi pawilonami; wyznaczają obszar handlowy; pałac oddziela teren targu od parku; nad wszystkim dominują modernistyczne bloki z jednej strony, z drugiej – mniejsze osiedle mieszkalne)
  3. Czy elementy te tworzą spójną całość czy raczej stanowią skupisko różnorodnych elementów? Czy może można wskazać w krajobrazie jego obszary? (Np. modernistyczne osiedle, dwie hale targowe, park)
  4. Czy w krajobrazie można wskazać elementy pochodzące z różnych epok? (Np. pałac barokowy – XVIII w.; hale targowe – XIX w.; bloki mieszkalne z lat 50-tych (odbudowa powojenna), bloki mieszkalne z lat 70-tych)
  5. Czy krajobraz ten może się podobać i komu? Jeśli tak/nie, to czemu? (Np. XIX-wieczne hale targowe wciąż są widowiskowe, park z barokowym pałacem jest elegancki; całość może wydawać się chaotyczna, niespójna)
  6. Jakie dźwięki w nim dominują? Jakie zapachy?
  7. Czy jest przyjazny, zachęcający do przebywania w nim?

B) Charakter i funkcja

  1. Jaką funkcję pełni ten krajobraz? (Częściowo handlowy; częściowo rekreacyjny (park); częścowo reprezentacyjny (urbanistyczne zamknięcie osi stanisławowskiej)
  2. Kto z niego korzysta? Kto ma dostęp? (Z części handlowej – okoliczni mieszkańcy oraz mieszkańcy Śródmieścia (ważne targowisko); park – mało uczęszczany, ale jeśli już, to przez okolicznych mieszkańców (obok ważnej arterii, w której dominuje ruch samochodowy; między blokami; żadna trasa przez niego nie prowadzi

C) Historia

  1. Skąd się wzięła nazwa (jeśli jest)?
  2. Jakie były najważniejsze momenty i/lub etapy historii krajobrazu?
  3. Czy zachowały się jakieś widoczne ślady historii krajobrazu? A jeśli tak, czy mają one wpływ na jego dzisiejszy wygląd i charakter?