Gry z historią na Wikipedii

We wrześniu 2019 roku jeden z anonimowych edytorów anglojęzycznej Wikipedii napisał w dyskusji pod hasłem Gdańsk: „«Gdańsk to polskie miasto» – co to właściwie znaczy? «Gdańsk to miasto w Polsce» brzmiałoby mniej nacjonalistycznie i lepiej oddawało fakt, że Gdańsk/Danzig miał zdecydowanie bardziej złożoną historię i nie zawsze należał do Polski (jak ma to miejsce dziś)”^[1]. To tylko jeden z przykładów, jak bardzo polityczne – i emocjonalne – mogą być hasła historyczne w Wikipedii.

Serwis istnieje od 2001 roku, zarówno w wersji anglojęzycznej, jak i polskojęzycznej. Z biegiem lat przybywało haseł, rosła społeczność edytorów (i znacznie rzadziej – edytorek^[2]), a wraz z nią komplikowały się zasady edytowania i ujawniały konflikty. Część z nich dotyczyła właśnie przeszłości – pamięci, tożsamości, sporów o słowa. Jednym z najgorętszych pól konfliktu okazała się… historia Gdańska. Wszystko zaczęło się w 2005 roku od tzw. wojny edycyjnej – ostrego sporu między grupami edytujących, którzy walczyli o brzmienie tytułu hasła. Przedstawiciele różnych grup interesariuszy w swojej argumentacji odwoływali się do doświadczeń historycznych, tradycji i kwestii użyteczności. Czy powinno to być „Gdańsk”? A może „Gdansk”? Albo „Danzig”? Każdy wariant niósł ze sobą bagaż historyczny i polityczny. Debata na ten temat trwa do dziś – najnowszy komentarz pochodzi z maja 2024 roku.

Dlaczego to jest ważne? Biorąc pod uwagę zasięg i rolę wiedzotwórczą Wikipedii, wybrana postać tytułu może mieć fundamentalne znaczenie. Według dostępnych danych tylko od 2015 roku artykuł Gdańsk w anglojęzycznej Wikipedii  był edytowany ponad 1400 razy, wyświetlono go ponad 4,5 mln razy, a dziennie odwiedza go średnio 1300 użytkowników^[3].

Gdańsk – zawsze polski czy zawsze niemiecki?

Wojnę edycyjną o Gdańsk opisał Dariusz Jemielniak w książce Życie wirtualnych dzikich. Netnografia Wikipedii, największego projektu współtworzonego przez ludzi (2013). Hasło poświęcone Gdańskowi powstało już w 2001 roku i wtedy też zaczęto spierać się o zapis tytułu. Autor przytacza jeden z ówczesnych komentarzy (s. 103):

---

„Dla osoby anglojęzycznej miasto nie nazywało się Gdańsk aż do roku 1939. Gdy czytamy anglojęzyczne książki historyczne opisujące dzieje miasta do roku 1945, najczęściej pojawia w nich nazwa Danzig. Nie ma to żadnego związku z tym, czyje było miasto – większości anglojęzycznych osób albo to nie obchodzi, albo nie wiedzą o tym (w sensie, że nie mówią sami do siebie „Danzig… musi być niemieckie”). Może odpuścicie na jakiś czas i posłuchacie, co do powiedzenia mają ludzie, którzy się znają, tzn. osoby lokalne z odpowiednim wykształceniem. Nie chodzi o kwestię polsko-pruską, a o to, jaki tytuł najlepiej pasuje do encyklopedii pisanej w języku angielskim.”

---

W 2003 roku spór przybrał na sile. Do dyskusji dołączyli nowi edytorzy, wcześniej niezainteresowani tematem. Jak pisze Jemielniak, „między styczniem 2003 a lutym 2005 w artykule na temat Gdańska dokonano prawie 1400 zmian”^[4]. Gdy nie udało się osiągnąć konsensusu – podstawy, na której Wikipedia zwykle buduje swoje treści – w marcu 2005 roku zdecydowano się na głosowanie. Ustalono zapis nazwy miasta nie tylko w tytule hasła, ale też w poszczególnych sekcjach. Wtedy dopiero konflikt, można by rzec, sięgnął zenitu. Pojawiły się głosy z nowo utworzonych kont, nie brakowało prób manipulacji. Jedni przywoływali źródła naukowe, inni argumentowali użytecznością (czy np. warto używać polskich znaków diakrytycznych w tytule), jeszcze inni – narodową i polityczną perspektywą.

Cztery strony sporu o Gdańsk

Dariusz Jemielniak w swojej książce jasno wskazał, kto brał udział w tej niezwykłej edycyjnej wojnie o Gdańsk. Wyróżnił cztery główne grupy uczestników:

• niemieccy i pruscy nacjonaliści, którzy utrzymywali, że Danzig przez tysiąclecia należał do Prus/Niemiec, dlatego należy miasto opisać właśnie tak,
• polscy nacjonaliści, którzy wykazywali, że Gdańsk przez cały czas był miastem polskim, tylko przejściowo pod władzą niemiecką,
• pragmatyści, którzy zalecali skorzystać z nazwy najczęściej pojawiającej się w źródłach,
• edytorzy, próbowali tonować spór i szukali kompromisu, wycofując najbardziej kontrowersyjne zmiany hasła^[5].

W tej edycyjnej batalii zderzyły się nie tylko fakty i źródła, lecz także różne wersje pamięci historycznej. A wszystko to w obrębie platformy, która za jedną ze swoich naczelnych zasad przyjmuje neutralny punkt widzenia:

Zasada neutralnego punktu widzenia

Neutralny punkt widzenia oznacza bezstronne opisywanie różnych – nawet sprzecznych bądź kontrowersyjnych – punktów widzenia, bez sugerowania, który z nich jest „właściwy”.

Wikipedia nie narzuca jednej prawdy – daje czytelnikom przestrzeń do wyciągania własnych wniosków. Dlatego ważne jest, by każdy artykuł przedstawiał wszystkie znaczące perspektywy, w oparciu o wiarygodne źródła i z zachowaniem „należnej wagi” – czyli proporcji zgodnej z ich znaczeniem.

Unikamy języka oceniającego i wartościującego – Wikipedia nie opiniuje, tylko relacjonuje.

Ćwiczenie

Na podstawie zasad neutralnego punktu widzenia w Wikipedii zanalizuj wybrane komentarze z dyskusji na temat hasła „Gdańsk”^[7]. Które z wypowiedzi rzeczywiście wzbogacają artykuł i należałoby je uwzględnić, a które naruszają podstawowe reguły rzetelności i należałoby je odrzucić? Jakie argumenty historyczne można tu przyjąć, a jakie bezwzględnie powinno się odrzucić?

 

Wojna o pamięć – nie tylko w artykułach 

Spór o Gdańsk w Wikipedii to przykład znacznie szerszego zjawiska: cyfrowych konfliktów pamięci. Cyfrowa rewolucja wywołała prawdziwy boom pamięciowy (memory boom) – zjawisko, które radykalnie zmieniło sposób, w jaki opowiadamy i upamiętniamy historię, w szczególności dotyczącą konfliktów. Nowe technologie umożliwiły tworzenie, łączenie i rozpowszechnianie narracji pamięci w różnych formach, niemal bez kosztów – i na niespotykaną wcześniej skalę^[8].

To szansa, ale też ogromne wyzwanie. Treści związane z pamięcią są dziś niezwykle różnorodne, nietrwałe i podatne na zniknięcie – co utrudnia ich badanie, archiwizację i analizę. Chodzi nie tylko o naukę, ale także o walkę z dezinformacją i manipulacją historyczną. Wikipedia – w przeciwieństwie do większości platform społecznościowych – zostawia po sobie cyfrowy ślad: komentarze, edycje, wersje archiwalne. W przypadku sporu o Gdańsk możemy prześledzić całą historię „wojny o pamięć”.
W social mediach taki materiał znika bez śladu – a dyskusja często rozpływa się w hałasie.

Internet ułatwia publikację treści – a tym samym także propagandy historycznej. Wystarczy trochę zasobów, odrobina organizacji i konkretna intencja: niekoniecznie przekonanie odbiorców do konkretnej wersji wydarzeń. Czasem celem jest tylko wywołanie zamieszania czy sporu oraz podważenie ustalonych wcześniej konsensusów. Jak to obrazowo ujmuje jeden z ekspertów: „[Rosjanie] często tworzą narracje, które przypominają rzucanie spaghetti o ścianę. Jeśli ludzie zaczynają się kłócić albo przestają sobie ufać – cel został osiągnięty”^[9].

Strategie dezinformacyjne w Wikipedii

Choć Wikipedia ma rozbudowane narzędzia śledzenia edycji i dyskusji, nie jest całkowicie odporna na dezinformację. W 2022 roku dwa brytyjskie think tanki – Institute for Strategic Dialogue (ISD) i Centre of the Analysis of Social Media (CASM) – opublikowały raport na temat ingerencji rosyjskich edytorów w treści haseł wikipedystycznych. Zbadano 86 kont, które łącznie dokonały 681 edycji w haśle dotyczącym rosyjskiej agresji na Ukrainę w anglojęzycznej Wikipedii. Wiele z tych zmian odzwierciedlało narrację Kremla, a niektóre zawierały dosłowne cytaty z rosyjskich komunikatów rządowych^[10]. Eksperci cytowani w raporcie zwracają uwagę, że tego typu działalność nie ogranicza się do Wikipedii w języku rosyjskim czy ukraińskim. Manipulacje pojawiają się też w innych wersjach językowych – często w subtelnej, trudnej do wychwycenia formie. Ponadto nie zawsze musi ona dotyczyć zmiany treści:

---

„Według jednego z rozmówców płatni edytorzy próbowali zablokować zmianę nazwy artykułu o Kijowie, stolicy Ukrainy, aby zachować niepoprawną pisownię. Innym przykładem prokremlowskiej edycji za wynagrodzeniem było edytowanie artykułu o mapie stref czasowych – wstawiono grafikę przedstawiającą Krym jako część Rosji. Rozmówca uważa, że płatna edycja prawdopodobnie występuje również w tematach związanych z historią Rosji i Ukrainy”^[11].

---

W marcu 2018 roku ukraińskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych zainicjowało kampanię #KyivNotKiev. Jej celem było jedno: skłonić świat do używania nazwy Kyiv, która pochodzi bezpośrednio z języka ukraińskiego (Київ), a nie Kiev – będącej transliteracją z rosyjskiego (Киев).

Choć może wydawać się to tylko językowym niuansem, w rzeczywistości nazwa miasta stała się symbolem walki o podmiotowość Ukrainy. Podobnie jak w przypadku Gdańska/Danzig – sposób nazywania miejsca odzwierciedla historię, pamięć i geopolitykę.

Kampania odniosła sukces: zachodnie media zaczęły powszechnie stosować formę Kyiv, co stało się gestem solidarności i uznania niezależności Ukrainy – kraju, który w rosyjskiej propagandzie wciąż przedstawiany jest jako część Rosji[12].

Bitwa nad Dnieprem, 1943. Radzieccy żołnierze przygotowują tratwy do przeprawy przez Dniepr. Na tablicy widnieje napis po rosyjsku: „Dajesz Kijów!”, co oznacza: „Odbić, zdobyć Kijów!”.

 Źródło: Wikimedia Commons

W literaturze^[13] opisano dwie standardowe praktyki, za pomocą których edytorzy sympatyzujący z rosyjską narracją mogli wpływać na treść haseł dotyczących inwazji Rosji na Ukrainę. Przywoływano także kontrdziałania edytorów ukraińskich. Wikipedia stała się polem bitwy o narrację. Rosyjska taktyka polegała m.in. na „wikiprawniczeniu” (wikilawyering), czyli próbie przeforsowania zmian przez pozorne powoływanie się na zasady Wikipedii, takie jak neutralność czy weryfikowalność:

---

„Kilku prorosyjskich edytorów wielokrotnie argumentowało za dodaniem zastrzeżeń przy raportach krytycznych wobec armii rosyjskiej, jednocześnie opowiadając się za uwzględnieniem jednego raportu o przemocy seksualnej ze strony armii ukraińskiej. Często na stronie dyskusji artykułu odwoływali się do takich zasad Wikipedii, jak „neutralny punkt widzenia” i „weryfikowalność”, choć faktycznie zabieg ten służył zaburzeniu proporcji narracji.^[14]

---

Inną taktyką było tworzenie licznych, krótkich artykułów o marginalnych wydarzeniach wojennych, niespełniających standardów Wikipedii. Na przykład, jeden z prorosyjskich edytorów tworzył niskojakościowe artykuły o niewielkich bitwach i potyczkach w wojnie Rosji z Ukrainą. Artykuły te zawierały zbędne szczegóły i rosyjską pisownię nazw geograficznych, a często też błędne cytowania źródeł^[15].

W efekcie zwiększano widoczność rosyjskiej perspektywy przy jednoczesnym obniżaniu jakości całej kategorii tematycznej. W analizach podkreślono, że nie wszyscy prorosyjscy edytorzy działają za wynagrodzeniem. Często to osoby, które po prostu bezrefleksyjnie przyjmują rosyjską propagandę medialną i – kierując się „własną prawdą” – wpływają na kształt wspólnej wiedzy w Wikipedii^[16].”

Wikipedia jako miejsce pamięci – jak ją badać? 

Choć od II wojny światowej minęły dekady, pamięć o niej wciąż żyje – i to nie tylko w podręcznikach czy muzeach, ale też… w Wikipedii. To właśnie tam ścierają się dziś różne narracje, interpretacje i interesy. Wikipedia staje się przestrzenią kolektywnego konstruowania historii – formą walki o to, jak opowiadać przeszłość. Nie zawsze za tym stoją instytucje autorytarnego państwa czy zorganizowane kampanie propagandowe. Czasem to po prostu chęć dominacji nad narracją – wpływania na to, jak o historii będą myśleć kolejne pokolenia, np. uczniowie korzystający z Wikipedii w szkole.

Badania nad Wikipedią jako „miejscem pamięci” mają już swoją historię. Wyraźnym wątkiem są w nich analizy treści haseł historycznych z różnych wersji językowych Wikipedii. Przykładowo w badaniu poświęconym pamięci bitwy o Kijów z 1943 roku (ofensywa wojsk ZSRR na Zachód) w perspektywie Wikipedii^[17] użyto takich metod jak:

• porównywanie tytułów hasła, spisu treści (nazw sekcji), ikonografii zamieszczonej na stronie hasła,
• analiza kontekstu osadzenia hasła (np. kategorii, do których je zaliczono),
• analiza aktywności edytorów w danym haśle (liczba edycji i komentarzy),
• analiza dynamiki edycji w czasie.

Badanie pamięci zbiorowej w Wikipedii to nie tylko sprawdzanie treści artykułów. To także analiza tego, kto pisze, co edytuje i jakie źródła przywołuje – a do dyspozycji mamy szereg narzędzi, z których może korzystać każdy badacz (lub uważny użytkownik). Jednym z najprostszych i najskuteczniejszych narzędzi jest PageViews – umożliwia ono śledzenie popularności haseł w czasie. Właśnie ono zostało wykorzystane przez autorów głośnej analizy na temat „systematycznego i celowego zniekształcania historii Holokaustu w anglojęzycznej Wikipedii”^[18]. Do katalogu metod badawczych dodali oni jeszcze:

• analizę statystyk autorstwa wybranych haseł,
• identyfikację edytorów najbardziej wpływających na treść i scharakteryzowanie ich na podstawie ogólnodostępnych informacji (także z mediów społecznościowych i bezpośrednich kontaktów z edytorami),
• klasyczną analizę narracji (treści) haseł,
• analizę cytowań w hasłach połączoną z analizą jakości naukowej cytowanych autorów (na podstawie ogólnie uznawanych indeksów cytowań),
• analizę zachowań administratorów wobec zmian w treści haseł.

Do powyższego katalogu dodać można również metody i narzędzia kojarzone z humanistyką cyfrową i przetwarzaniem języka naturalnego.

Humanistyka cyfrowa to trend polegający na wykorzystywaniu metod i narzędzi cyfrowych w badaniach humanistycznych i społecznych. Te metody i narzędzia rozszerzają możliwości badania, np. zwiększając jego zasięg: zamiast kilku czy kilkunastu tekstów można przeanalizować ich nawet kilka milionów.

Humanistyka cyfrowa sięga po metody i narzędzia przetwarzania języka naturalnego. Wiąże się to z maszynową analizą tekstów, np. wyodrębnianiem słów kluczowych, kategoryzowaniem czy ocenianiem wydźwięku (pozytywny, negatywny, neutralny).

Zakończenie

W przeciwieństwie do wielu mediów społecznościowych, Wikipedia nie zostawia użytkowników bezradnych wobec sporów o pamięć i prób dezinformacji. Po pierwsze, mają oni dostęp do pełnej historii edycji, szczegółowej atrybucji autorskiej i dyskusji nad kształtem haseł. Po drugie, wszystkie dane Wikipedii, także treści haseł, metadane i treści komentarzy, dostępne są publicznie do przetwarzania maszynowego. Po trzecie, rozwinęło się wiele metod pozwalających łatwo przetwarzać i analizować treści Wikipedii.

Dla badaczy społecznych i nauczycieli to kopalnia wiedzy o tym, jak dziś myślimy o historii i jak ją interpretujemy. W hasłach Wikipedii, często bardziej niż w podręcznikach, ujawniają się stereotypy, uproszczenia, a czasem nawet manipulacje – mimo obowiązującej zasady neutralności. Ale Wikipedia to nie „głos ulicy” ani podsumowanie dorobku nauki. To przestrzeń współtworzona przez społeczność, z własnymi zasadami, rytmem i napięciami. Dlatego warto ją badać. A może jeszcze lepiej – wykorzystać ją jako narzędzie do rozmowy o pamięć, historii i tym, jak się je współcześnie tworzy.

Analizy pokazują wyraźną różnicę między tym, kogo cytuje Wikipedia, a kto ma realny wpływ w świecie nauki. W hasłach poświęconych Holokaustowi najczęściej przywoływani są autorzy o marginalnej pozycji w profesjonalnym obiegu akademickim – rzadziej uznani historycy i eksperci z indeksowaną publikacją naukową. To pokazuje, że widoczność w Wikipedii nie zawsze oznacza merytoryczną wagę – a wybór cytowanych źródeł może odzwierciedlać nie tyle konsensus naukowy, co preferencje konkretnych edytorów.

Źródło:

1. Grabowski, S. Klein, Wikipedia’s Intentional Distortion of the History of the Holocaust, „The Journal of Holocaust Research” 2023, 37(2), s. 156, https://www.tandfonline.com/cms/asset/f18831e6-3348-4444-84eb-6c2b5489cda5/rdap_a_2168939_f0006_oc.jpg.

Zrzuty ekranu:

https://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Kiev_(1943)

https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B8%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%B7%D0%B0_%D0%9A%D0%B8%D1%97%D0%B 2 _(1943)

Źródła kontekstowe (1945):

https://polona.pl/item-view/dfd6575d-31cc-4642-a809-2baa637b4fc8?page=0

https://polona.pl/item-view/d2a00d11-f86e-4d58-8521-cccb8d228b62?page=0

https://polona.pl/item-view/948541da-e7d5-4e34-b6c5-fc7f7985b11b?page=0

Nazistowska pocztówka z 1939 roku z hasłem: „Danzig ist deutsch” – „Gdańsk jest niemiecki”. Ten prosty komunikat był częścią szeroko zakrojonej propagandy Trzeciej Rzeszy, mającej na celu uzasadnienie agresji i roszczeń terytorialnych wobec Polski.

Źródło: Mary Evans Picture Library/Mary Evans Picture Library/East News

Zdjęcie z 1939 roku przedstawia paradę w Gdańsku witającą Adolfa Hitlera i żołnierzy nazistowskich.
Na transparencie widnieje napis: „Gdańsk wita swojego Führera!”
To wymowny przykład, jak przestrzeń publiczna staje się narzędziem propagandy – wizualnym potwierdzeniem lojalności i podległości.

Niemiecki znaczek pocztowy z 1939 roku.
U góry widnieje hasło: „Danzig ist deutsch” („Gdańsk jest niemiecki”), na dole: „Deutsches Reich” („Rzesza Niemiecka”).
To niewielki przedmiot, ale silny symbol. Znaczki – podobnie jak plakaty czy pocztówki – były narzędziem propagandy, wzmacniającym przekaz polityczny o „niemieckości” Gdańska.