Dwudziestolecie międzywojenne było w Niemczech okresem kryzysu i politycznej zawieruchy, co jednak nie przeszkodziło im stać się najbardziej innowacyjnym laboratorium sztuki i architektury w całej Europie. W 1919 r. w Weimarze powstał Bauhaus – awangardowa szkoła artystyczna zrzeszająca i kształcąca najwybitniejszych architektów, projektantów i rzemieślników epoki. Przez 14 lat funkcjonowania Bauhaus całkowicie odmienił podejście społeczeństwa do sztuki i estetyki, na pierwszym miejscu stawiając prostotę i funkcjonalność.
Rok 1919 był w Niemczech rokiem trudnym – kraj dopiero podnosił się po wojennej klęsce, a jednocześnie trwały działania rewolucyjne i kryzys ekonomiczny. Wielu twórców, jak choćby przedstawiciele ekspresjonizmu i dadaizmu, z pietyzmem portretowało niemieckie poczucie upadku i niepewności jutra. Na ich tle wyróżniała się grupa artystów złożona głównie z architektów, m.in. Waltera Gropiusa, która prezentowała postawę znacznie bardziej optymistyczną, a w sztuce widziała potencjał konstruowania nowego społeczeństwa. Aby jednak ta konstrukcja stała się możliwa, należało podjąć debatę o tym, jak powinna wyglądać architektura i sztuka nowych czasów, oraz wykształcić jej budowniczych.
W marcu 1919 r. w Weimarze utworzono uczelnię artystyczno-rzemieślniczą Das Staatliche Bauhaus (Staatliches Bauhaus). Powstała ona z połączenia Państwowej Szkoły Rzemiosł Artystycznych i Akademii Sztuk Pięknych. Jej kierownictwo objął Gropius, wcześniejszy członek stowarzyszenia architektów, artystów i inżynierów Deutscher Werkbund, mającego znaczny wpływ na rozwój modernizmu w Niemczech i krajach sąsiadujących. Ścisła współpraca między artystą, projektantem i rzemieślnikiem była jednym z filarów nowo utworzonej szkoły. W pierwszym manifeście, wydanym również w roku 1919, Gropius postulował: „Stwórzmy nowy cech rzemieślników, bez podziałów klasowych, które stwarzają arogancką barierę między rzemieślnikami i artystami. Wspólnie obmyślmy i twórzmy nową budowlę przyszłości, która obejmie w całości architekturę, rzeźbę i malarstwo i którą pewnego dnia ręce robotników podniosą ku niebu jako kryształowy symbol nowej wiary” [1]. Autor zrównywał w ten sposób rolę pomysłodawców i wykonawców dzieła oraz podkreślał potrzebę myślenia o sztuce w sposób całościowy. Oznaczało to zerwanie ze sztuką, w której najważniejsze są estetyka i ornament, a każde dzieło stanowi odrębny twór. Bauhaus w centrum stawiał funkcjonalność, klarowne układy, proste bryły – zarówno w budownictwie, jak i we wzornictwie, które stanowiło drugi istotny element programu szkoły. Według twórców i wykładowców Bauhausu piękno dzieła miało tkwić nie w bogactwie dekoracji, lecz w użyteczności i prostocie. Zadaniem sztuki nowych czasów było służenie człowiekowi, toteż powinna ona jak najlepiej dostosowywać się do ludzkich potrzeb.
Ideowo Bauhaus czerpał w dużej mierze z secesji i brytyjskiego ruchu Arts and Crafts. Oba nurty propagowały zwrot ku tradycji i odrodzenie rzemiosła. Założyciele Bauhausu podzielali głębokie przeświadczenie o potrzebie zintegrowania sztuk i rzemiosła oraz większego skupienia na projektowaniu użytkowym. Dodatkowo, za sprawą kontaktów z przedstawicielami holenderskiego neoplastycyzmu, takimi jak Theo van Doesburg, w Niemczech rozwinęła się estetyka oszczędnych, geometrycznych form, widoczna w najsłynniejszych projektach Bauhausu. Należą do nich nowy budynek szkoły i osiedle dla profesorów stworzone w Dessau w latach 1925–1926, gdy z powodów politycznych uczelnia musiała opuścić Weimar. Budowle te cechują się syntetyczną, kubistyczną bryłą, dużą liczbą przeszkleń, płaszczyznowością i nowoczesnością – przy jednoczesnym zachowaniu „ludzkiej skali”. To kwintesencja Bauhausu, czyli budownictwa funkcjonalnego, zaprojektowanego dla wygody człowieka.
W okresie swojego funkcjonowania, najpierw w Weimarze, a następnie w Dessau, Bauhaus był nie tylko innowacyjną szkołą architektoniczno-rzemieślniczą, ale także prawdziwym laboratorium idei, skupiającym najbardziej kreatywnych twórców z całej Europy. Największą siłą uczelni były otwartość i różnorodność, za które płaciła ona nieraz wysoką cenę, borykając się z nieprzychylnością władzy i problemami ekonomicznymi. Mimo pewnej dominacji architektury (ze względu na kluczową pozycję architektów – dyrektorów: Gropiusa, Hannesa Meyera i Ludwiga Miesa van der Rohe) w Bauhausie wykładali też wybitni malarze, rzeźbiarze i graficy. W międzynarodowym towarzystwie najważniejszych przedstawicieli Bauhausu znaleźli się Rosjanin Wassily Kandinsky, szwajcarsko-niemiecki malarz Paul Klee oraz Węgrzy: László Moholy-Nagy i Marcel Breuer. Profesorowie i studenci Bauhausu prowadzili również ożywioną wymianę intelektualną z rosyjskimi konstruktywistami, z którymi sympatyzowali politycznie, co ostatecznie stało się powodem wrogości ze strony konserwatywnej władzy.
W 1924 r. Bauhaus został oskarżony o szerzenie bolszewizmu i działalność wywrotową. Przeniesienie szkoły do Dessau było jedynym sposobem na ocalenie jej przed zamknięciem. W Dessau Bauhaus funkcjonował jeszcze przez kilka lat, jednak zyskująca dominację prawica doprowadziła ostatecznie do jego zamknięcia, czemu nie zaradziły nawet próby ratowania szkoły przez ostatniego dyrektora – Miesa van der Rohe i przeniesienie siedziby do Berlina. Oficjalnie Bauhaus przestał istnieć w lipcu 1933 r. Wielu wykładowców udało się wtedy na emigrację do Anglii, Francji i Stanów Zjednoczonych. Spośród nich rekrutowali się następnie prekursorzy stylu międzynarodowego w architekturze. Mimo że sam Bauhaus – jako uczelnia – nie przetrwał, to, co można by określić mianem „ducha Bauhausu”, jest nadal obecne w architekturze XX w.
1. Herbert Bayer, Walter Gropius, Ise Gropius (red.), Bauhaus 1919–1928, Charles T. Branford Company, Boston 1952.