Na początku XXI w. kategoria krajobrazu nabrała dużego znaczenia zarówno w naukach humanistycznych i społecznych, jak i w dyskursie politycznym na szczeblu lokalnym i globalnym. Krajobrazy uznano bowiem za istotny element tożsamości, determinujący fizyczny i duchowy dobrostan tak pojedynczego człowieka, jak i całych wspólnot.
[…] uważając, że krajobraz pełni ważną rolę w publicznych zainteresowaniach dziedzinami kultury, ekologii i sprawami społecznymi oraz stanowi on zasób sprzyjający działalności gospodarczej i że jego ochrona, a także gospodarka i planowanie mogą przyczyniać się do tworzenia zatrudnienia;
świadomi, że krajobraz przyczynia się do tworzenia kultur lokalnych oraz że jest on podstawowym komponentem europejskiego dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, przyczyniając się do dobrobytu ludzi i konsolidacji europejskiej tożsamości;
stwierdzając, że krajobraz jest ważną częścią jakości życia ludzi zamieszkujących wszędzie: w obszarach miejskich i na wsi, na obszarach zdegradowanych, jak również w obszarach o wysokiej jakości, na obszarach uznawanych jako charakteryzujące się wyjątkowym pięknem, jak i w obszarach pospolitych;
[…]
wierząc, że krajobraz jest kluczowym elementem dobrobytu całości społeczeństwa i jednostek oraz że jego ochrona, a także gospodarka i planowanie niesie w sobie prawa i obowiązki dla każdego człowieka […]
Europejska Konwencja Krajobrazowa (2000)[1]
Takie rozumienie pojęcia „krajobraz” jest wynikiem długiej i złożonej ewolucji, u podstaw której leżała z jednej strony tradycja artystyczna, z drugiej – koncepcje polityczne, a która przez ostatnie 200 lat prowadziła je przez różne dyscypliny.
W rezultacie doceniono rolę krajobrazów zarówno jako szczególnie cennych elementów dziedzictwa naturalnego i kulturalnego, jak i krajobrazów codziennych, będących konkretną rzeczywistością, którą ludzie zamieszkują.
Ze względu na złożoną historię pojęcia „krajobraz” nie sposób podać jednej, powszechnie obowiązującej definicji, zwłaszcza że różne ujęcia posługują się terminami podobnymi (miejsce, przestrzeń, środowisko, terytorium), a czasem wręcz je preferują.
Za przydatną, szczególnie w kontekście badania przeszłości, można jednak uznać definicję następującą:
krajobraz to obszar taki, jakim postrzegają go ludzie, którego charakter jest wynikiem działania lub współdziałania czynników naturalnych i/lub ludzkich[2].
Krajobraz i życie w nim
Tak rozumiany krajobraz może być rozmaity, naturalny (górski, leśny, pustynny) lub kulturowy (archeologiczny, miejski, wiejski), może wiązać się ze sposobami wykorzystywania go w celach ekonomicznych i społecznych albo ze sposobami przebywania w nim. Może też wiązać się z różnymi zmysłami, a nie tylko wzrokiem, jak tradycyjnie się przyjmuje, utożsamiając krajobraz z widokiem.
Historycznie zwykło się wyróżniać dwa podstawowe podejścia do idei krajobrazu, co widać chociażby w definicjach słownikowych.
Słownik języka polskiego PWN
krajobraz
- «przestrzeń powierzchni ziemi widziana z pewnego punktu»
- «obszar wydzielony ze względu na swoje charakterystyczne cechy przyrodnicze, topograficzne itp.»
- przen.«ogół czynników składających się na jakieś zjawisko»
- «obraz przedstawiający jakąś okolicę»
Według Oxford English Dictionary krajobraz (landscape) to:
- obraz przedstawiający naturalny krajobraz śródlądowy, w odróżnieniu od obrazu morza, portretu itp.
tło krajobrazu na portrecie lub malarstwie figuralnym (przestarzałe)
- widok lub perspektywa naturalnego krajobrazu śródlądowego, który można objąć jednym rzutem oka z jednego punktu widzenia
- obszar lądu z jego charakterystycznymi cechami i właściwościami, w szczególności uważany za produkt procesów i czynników modyfikujących lub kształtujących (zwykle naturalnych).
Wywodząc krajobraz z tradycji pejzażu jako gatunku malarskiego, traktowano go jako scenerię, którą należało kontemplować. Tak pojmowany krajobraz miał być, przykładowo, piękny lub malowniczy – właśnie takie cechy estetyczne decydowały o jego wartości i o tym, że był godny uwagi. Drugie ujęcie utożsamiało krajobraz z krajem rozumianym jako obszar ukształtowany przez określoną wspólnotę zjednoczoną normami i znaczeniami, przejawiającymi się np. w obyczajach i przekonaniach. W tym ujęciu krajobraz jest „sceną”, w którą ludzie są zaangażowani fizycznie i duchowo. Ludzkie działania można tu ujmować jako „akty krajowania”, czyli działania nieuchronnie wpływające na kształt krajobrazu, w którym mają miejsce.
Krajobraz widokowy vs krajobraz jako przestrzeń społeczna
- krajobraz jako gatunek malarski (widok, panorama, perspektywa)
- krajobraz jako naturalna (wiejska) sceneria
- krajobraz jako „całość” widziana z dystansu
- „tworzony” w oku obserwatora
- „sposób widzenia” reprezentowany w różnych mediach wizualnych
Krajobraz jako odrębny region, terytorium
- środowisko naturalne + społeczne (kulturowe)
- scena codziennego życia + wspólnoty
- krajobraz jako performans
- akty „kreowania krajobrazu” (landscaping)
Współcześnie niektórzy wciąż utożsamiają krajobraz z krajobrazem estetycznym, niemniej powszechnie uważa się, że takie podejście jest niewystarczające. Dlatego na znaczeniu zdecydowanie zyskało podejście kładące nacisk na ludzką obecność, działania i zaangażowanie w krajobraz, które – nie wykluczając możliwości kontemplacji – pozwala dostrzec więcej związków między ludźmi a zamieszkiwanym przez nich światem. Rozumienie krajobrazu w szerokim sensie jest również bardzo przydatne z perspektywy badania krajobrazu jako materialnego otoczenia, w którym ludzie działają i na które oddziałują, sami pozostając pod jego wpływem.
Badania krajobrazów idą dziś w różnych kierunkach, niemniej – idąc za Johnem Wylie, brytyjskim geografem – można wskazać trzy najważniejsze sposoby rozumienia krajobrazu wyznaczające perspektywy badawcze:
- krajobraz jako wynik określonego sposobu patrzenia na świat;
- krajobraz jako rezultat pracy ludzkiej;
- krajobraz jako doświadczenie (zjawisko doświadczane zmysłowo przez ludzi).
Jakie znaczenia i wartości (poza estetycznymi) możesz dostrzec w krajobrazach przedstawionych na poniższych zdjęciach?
Jeśli przyjąć, że krajobraz to rzeczywistość, w której ludzie żyją i działają i której zarazem doświadczają w sposób zdeterminowany swoimi emocjami, nadziejami, obawami, przekonaniami, wspomnieniami itd., przez co jest on dla nich pełen znaczeń – należy powiedzieć, że krajobrazy łączą w sobie elementy materialne z niematerialnymi, obiektywność otoczenia zamieszkiwanego przez ludzi z ich subiektywnym punktem widzenia.
„[…] każdy krajobraz składa się nie tylko z tego, co leży przed naszymi oczami, ale także z tego, co tkwi w naszych głowach”
Donald W. Meinig
„[…] «krajobraz» jest zatem «światem na zewnątrz», rozumianym, doświadczanym i kształtowanym poprzez ludzką świadomość oraz aktywne zaangażowanie. […] To samo miejsce w tym samym momencie będzie doświadczane inaczej przez różnych ludzi; to samo miejsce w różnych chwilach będzie doświadczane inaczej przez tę samą osobę; ta sama osoba może nawet w danym momencie żywić sprzeczne uczucia wobec jednego miejsca”
Barbara Bender
Krajobraz i historia
Na krajobraz można zatem patrzeć jako na materialny wyraz niematerialnych treści (norm, znaczeń i wartości) wyznaczających ekonomiczny, kulturowy, polityczny i społeczny wymiar życia ludzi, którzy ów krajobraz zamieszkują i zamieszkiwali w przeszłości. Ponieważ zaś każdy krajobraz – z racji swojej materialności i przestrzenności – odznacza się długim trwaniem, można go zawsze uznawać za krajobraz historyczny, będący wielowarstwowym zapisem własnej biografii, przechowującym w postaci materialnych śladów pamięć o wcześniejszych ludziach – jednostkach i wspólnotach – którzy na przestrzeni czasu go zamieszkiwali, rozmaicie go kształtując. Krajobraz więc to rodzaj środowiskowego palimpsestu, w którym zachowały się – przynajmniej częściowo – wcześniejsze warstwy, wpływające na warstwy późniejsze, także współczesne, oraz dostrzegalne również dziś.
- krajobraz powstaje z biegiem czasu, a jego powstawanie jest stałym procesem, w toku którego kolejne warstwy ulegają zmianom, nakładają się na siebie; czasem proces ten ulega przerwaniu
- krajobraz jest dynamicznym zapisem swojej własnej historii
- pamięć krajobrazu – przechowywanie materialnych śladów przeszłości
To właśnie fakt, że krajobraz ma charakter nie tylko przestrzenny, ale też czasowy, decyduje o tym, że charakteryzuje się odrębną tożsamością i genius loci. Krajobrazem historycznym jest zatem każde miasto. Dzisiejszy układ urbanistyczny i architektura pozwalają zobaczyć, jak na przestrzeni czasu zmieniały się warunki życia pokoleń mieszkańców i jakie w związku z tym „akty krajowania” oni podejmowali. Swoją biografię mają również krajobrazy wiejskie – można ją odtworzyć, zwracając uwagę na współczesny wygląd wsi i miasteczek, ale także na to, jak krajobraz wokół nich ukształtowały praktyki związane z uprawą ziemi. O pamięci i tożsamości krajobrazu można mówić też w odniesieniu do krajobrazów, które ukazały się oczom europejskich odkrywców w XVIII w. – były one miejscami ściśle związanymi z rdzennymi społecznościami, zamieszkującymi je na długo przed przybyciem Europejczyków.
Powiedz mi, w jakim krajobrazie żyjesz, a powiem ci, kim jesteś
José Ortega y Gasset
Biorąc pod uwagę, że krajobraz kulturowy to rzeczywistość zamieszkiwana przez ludzi, która jest dla nich znacząca, ponieważ tak, a nie inaczej jej doświadczają, jak również to, że składa się on z materialnych śladów ich działalności, badanie krajobrazu staje się jednym ze sposobów na zrozumienie owych ludzkich doświadczeń, a zarazem – określających je okoliczności ekonomicznych, kulturowych, społecznych i politycznych. Mówiąc inaczej, badanie krajobrazu o tyle pozwala zrozumieć ludzi, o ile daje wgląd w zachowane rezultaty ludzkich działań i współdziałania ludzi ze sobą i otoczeniem. Dotyczy to zarówno krajobrazów teraźniejszych, jak i dawnych. W rezultacie można nie tylko uzyskać wgląd we wcześniejsze stadia lokalnej historii (niższe warstwy danego krajobrazu), ale także zrozumieć, dlaczego krajobraz ten dziś prezentuje się tak, a nie inaczej i dlaczego jest tak, a nie inaczej doświadczany przez swoich mieszkańców (i innych ludzi). To zaś pozwala krytycznie zastanowić się nad własnym sposobem doświadczania danego krajobrazu.
Dostrzeżenie i uznanie roli krajobrazu w ludzkim życiu każe zastanowić się nad krajobrazową sprawiedliwością. Skoro krajobraz został uznany za niezbędny składnik ludzkiej egzystencji, należy uznać, że każdy ma do niego prawo, tzn. ma prawo do równego dostępu do zasobów naturalnych i kulturowych, ale i prawo do doświadczania krajobrazu we właściwy dla siebie sposób. Aby prawo to było realizowane, niezbędne jest, by ludzie rozpoznawali i uznawali prawo do krajobrazu przysługujące innym osobom, tzn. by odznaczali się wrażliwością krajobrazową, pozwalającą im dostrzegać w krajobrazie wymiar nie tylko materialny, ale także niematerialny, zarówno w teraźniejszości, jak i na przestrzeni historii. Trudno bowiem zrozumieć dzisiejszy świat bez zrozumienia jego przeszłości, a wgląd w jedno i drugie można uzyskać, badając właśnie krajobrazy.
[1] https://lexlege.pl/europejska-konwencja-krajobrazowa/.
[2] Europejska Konwencja Krajobrazowa (2000), art. 1.