Realizm socjalistyczny był oficjalną doktryną artystyczną obowiązującą od 1934 r. w ZSRR, a od końca lat 40. – również w pozostałych państwach bloku wschodniego. W socrealizmie kierowano się zasadami ideowości i partyjności, ponieważ sztukę tę wykorzystywano przede wszystkim do celów propagandowych, z myślą o szerzeniu idei komunizmu. Mimo odgórnie ustalonych reguł mogła ona w krajach satelickich przybierać nieco bardziej zróżnicowane formy i występować z różną intensywnością. Jednak dopiero przemiany roku 1956 położyły kres estetyce socrealizmu w sztuce Europy Środkowo-Wschodniej.
Realizm socjalistyczny, zwany też socrealizmem, to narzucona przez władze doktryna i metoda twórcza obowiązująca od 1934 r. w literaturze i sztuce radzieckiej, a od końca lat 40. – we wszystkich państwach bloku socjalistycznego. Wprowadzenie socrealizmu było ściśle związane z odrzuceniem przez partię komunistyczną rosyjskiej awangardy artystycznej, która w początkach XX w. dzięki nowatorskim poszukiwaniom urosła do rangi pioniera sztuki współczesnej. Twórczość przedstawicieli awangardy wymagała jednak sporego wysiłku intelektualnego, a często także dobrej znajomości historii form, więc nie była przystępna dla wszystkich. Spotkało się to z oporem władzy, która oczekiwała od artystów sztuki znacznie bardziej tradycyjnej formalnie i zrozumiałej dla przeciętnego odbiorcy – czyli idealnie nadającej się na narzędzie propagandowe partii komunistycznej.
Socrealizm został proklamowany w 1934 r. na Zjeździe Pisarzy Radzieckich w Moskwie przez Maksima Gorkiego. Początkowo doktryna dotyczyła tylko literatury, lecz wkrótce rozszerzono ją na wszystkie dziedziny sztuki. Głównym założeniem było „prawdziwe, historycznie konkretne przedstawianie rzeczywistości w jej rewolucyjnym rozwoju” – postulat wewnętrznie sprzeczny, ponieważ w jego myśl sztuka socrealistyczna powinna jednocześnie przedstawiać i kreować rzeczywistość. Jak w każdej doktrynie, reguły „podstawowej i jedynej metody twórczości artystycznej” były ściśle określone i opierały się na dwóch zasadach. Pierwsza z nich, zasada partyjności, narzucała obrazowanie świata przedstawionego w dziele sztuki zgodnie z linią partii komunistycznej. Miało to na celu popularyzację jej założeń i przekonanie odbiorcy do socjalistycznej wizji świata jako jedynie słusznej. Druga, zasada ideowości (typowości), zakładała, że artysta ma przedstawiać świat taki, jaki być powinien, posługując się uniwersalnymi typami, które niosą jasny przekaz i stanowią wzorzec dla ogółu. Dodatkowo postulowano, iż dzieła powinny być „socjalistyczne w treści, narodowe w formie” (co nazwano postulatem ludowości, narodowości). Miało to niejako pomóc dopasować sztywną ideologicznie twórczość socrealistyczną do lokalnego, narodowego kontekstu i zamaskować jej brak łączności z tradycją artystyczną, a w istocie – destrukcyjny wpływ socrealizmu na ową tradycję. Trzeci postulat miał być szczególnie widoczny w lokalnych odmianach socrealizmu, istniejących w państwach satelickich ZSRR.
Pod względem formy socrealizm w sztukach plastycznych czerpał głównie z XIX-wiecznego realizmu i sztuki akademickiej, których podstawą były wierne odtwarzanie rzeczywistości i trzymanie się szczegółu. Socrealizm wypracował jednak własną, specyficzną ikonografię, czyli sposób obrazowania społeczeństwa. Obok licznych portretów przywódców komunizmu, ukazywanych w heroicznych pozach lub jako „ojcowie ludu”, pojawiały się przedstawienia ludzi pracy: masywnych robotnic i robotników, niestrudzonych budowniczych, rolników, matek wychowujących dzieci na wzorowych obywateli… Wszystko to miało być elementem komunistycznej propagandy i służyło szerzeniu ideologii socjalistycznej.
Od końca lat 40. realizm socjalistyczny rozprzestrzeniał się po Europie. W 1949 r. został oficjalnie wprowadzony w Polsce i Rumunii, od lat 50. propagowano go jako styl oficjalny w NRD i Czechosłowacji. Na Węgrzech dominował stosunkowo krótko, w okresie 1951–1954. Pewnym wyjątkiem na tle państw bloku wschodniego była Jugosławia, która na skutek kryzysu w stosunkach z władzami radzieckimi w 1948 r. wprowadziła szereg zmian, w tym porzuciła socrealistyczną metodę twórczą na rzecz większej swobody artystycznej. Jednak w większości państw komunistycznych realizm socjalistyczny dominował aż do roku 1956, szczególnie w sztukach plastycznych i architekturze. Charakterystyczną cechą architektury socrealizmu było przeskalowanie, polegające głównie na tworzeniu monumentalnych zespołów miejskich i pojedynczych budowli. Do reprezentatywnych przykładów należą tu Pałac Kultury i Nauki im. Józefa Stalina w Warszawie (1952–1955) czy Casa Presei Libere w Bukareszcie (1952–1957). Są to budynki dużych rozmiarów, o masywnych, zwartych bryłach. W przypadku PKiN treści socjalistyczne są przekazywane głównie za pomocą rzeźb, a postulat ludowości został zrealizowany w dekoracjach.
W malarstwie ZSRR i państw bloku wschodniego dominowały portrety twórców i przywódców komunizmu autorstwa głównych przedstawicieli socrealizmu, takich jak Isaak Brodski czy Aleksander Gierasimow, jak również dzieła ukazujące ludzi przy pracy. W Polsce istotną pozycję zyskali Juliusz i Helena Krajewscy oraz Aleksander Kobzdej (autor słynnego obrazu Podaj cegłę z 1950 r.). W Rumunii realizm socjalistyczny reprezentowali Camil Ressu, Ion Bitzan czy Alexandru Ciucurencu.
Po śmierci Józefa Stalina w 1953 r. więzy doktryny zaczęły się rozluźniać, a artyści z państw komunistycznych coraz śmielej poszukiwali ścieżki powrotu do sztuki wolnej od postulatów socrealizmu i prawdziwie współczesnej. Wydarzenia polityczne roku 1956 przyspieszyły proces odwilży w kulturze Europy Środkowo-Wschodniej i stopniowo położyły kres estetyce realizmu socjalistycznego.