W dziejach kontrkultury szczególną rolę odegrał The Living Theater, założony w Nowym Jorku w USA w 1947 roku przez potomków żydowskich emigrantów z Europy Wschodniej: Juliana Becka i Judith Malinę. Z czasem awangardowy zespół przekształcił się w komunę o charakterze anarchistycznym i pacyfistycznym. W trakcie występów w Europie Zachodniej The Living Theater pokazał Antygonę Sofoklesa w parafrazie Bertolta Brechta, osadzonej w realiach nazistowskich Niemiec. Wystawił on Antygonę jako protest przeciwko interwencji amerykańskiej w Wietnamie, mającej powstrzymać ekspansję komunizmu. Kreon grany przez Becka stał się w tym ujęciu prezydentem USA prowadzącym zbrodniczą wojnę, chociaż wietnamskim komunistom wsparcia militarnego udzielał Związek Sowiecki .Spektakl ten został odegrany po raz pierwszy 18 lutego 1967 w Krefeld w Republice Federalnej Niemiec, gdzie od końca wojny stacjonowały wojska amerykańskie.

Zachodnioniemiecka lewica demonstrowała jednak antyamerykanizm i w trakcie ulicznych protestów czy debat politycznych domagała się zaprzestania wojny w Wietnamie. Już 20 marca 1968 w mającym lewicowy charakter i kierowanym w latach 1965-1969 przez Clausa Peymanna Theater am Turm we Frankfurcie nad Menem odbyła się prapremiera sztuki Petera Weissa o wymownym tytule: Rozmowy o prehistorii i przebiegu długotrwałej wojny wyzwoleńczej w Wietnamie jako przykładzie konieczności zbrojnej walki uciemiężonych przeciwko ciemiężycielom, a także o podjętych przez Stany Zjednoczone Ameryki próbach zniszczenia podstaw rewolucji. A po spektaklach we frankfurckim teatrze organizowane były dyskusje polityczne z udziałem publiczności, zwłaszcza studenckiej, dla której prowadzono również szkolenia z zakresu marksizmu.

Największy oddźwięk zyskiwały jednak poczynania The Living Theater we Francji, ogarniętej wówczas młodzieżową rewoltą – wymierzoną też w burżuazyjny teatr.15 maja 1968 w Paryżu rozpoczęła się okupacja Odeonu, czyli ówczesnej siedziby Théâtre de France, przez kilkuset zrewoltowanych studentów oraz lewicowych intelektualistów i twórców. Trwała ona aż do 14 czerwca, gdy policja usunęła okupujących w ramach przywracania porządku przez prezydenta Charles’a de Gaulle’a. Ofiarą tych działań stał się aktor i reżyser Jean-Louis Barrault, który za przyzwolenie na okupowanie budynku stracił stanowisko dyrektora Odeonu.

Z kolei 24 lipca premiera spektaklu Paradise Now! ,czyli Raj teraz!, Living Theatre na festiwalu w Awinionie zakończyła się ulicznymi zamieszkami wywołanymi przez amerykańskich aktorów, a także widzów, prowokowanych do obnażania się i uprawiania seksu. Do walk na ulicach doszło pomimo wcześniejszych uzgodnień z francuskim aktorem i reżyserem, dyrektorem Théâtre National Populaire w Paryżu i festiwalu w Awinionie – Jeanem Vilarem, który chciał zapobiec interwencji policji. Podobne scenariusze realizowano potem na amerykańskich uniwersytetach, gdzie odgrywano Paradise Now!. Do elementów teatru kontrkultury należało bowiem epatowanie nagością i orgiastycznym seksem, oraz wciąganie widzów do współuczestnictwa.

6 czerwca 1968 w Performing Garage, czyli w siedzibie Performance Group w Nowym Jorku, odbyła się premiera równie prowokacyjnego spektaklu Dionysusin 69,czyli Dionizos w 69,wyreżyserowanego przez Richarda Schechnera. Oparty on był na motywach greckiej tragedii Eurypidesa Bachantki, osnutej wokół mordu dokonanego w transie przez wyznawczynie boga Dionizosa. Lecz zawierał elementy rytuałów i tańców ludów pierwotnych wykonywane przez nagich aktorów obu płci. Otaczający zaś aktorów ze wszystkich stron widzowie byli zachęcani do włączenia się do gry.

Wspólnotę aktorów i widzów starał się też budować, nawiązując jednak do tradycji chrześcijańskiej, powstały w Nowym Jorku w 1963 roku The Bread and Puppet Theater. Prowadził go Peter Schumann, emigrant z Niemiec, a ściślej – ze Śląska. W trakcie widowisk plenerowych albo granych w ogromnych salach zespół posługiwał się wielkimi lalkami, aktorzy zaś dzielili się z widzami chlebem, aby podkreślić przynależność do wspólnoty. Najgłośniejszym spektaklem The Bread and Puppet Theater było Wołanie ludu o mięso, w 1969 zaprezentowane na festiwalach teatralnych w Nancy we Francji i we Wrocławiu w Polsce. Schumann odwołał się w nim do religijnego misterium granego na placach europejskich miast w średniowieczu. Jednak epizody ze Starego i Nowego Testamentu mieszał z nawiązaniami do życia współczesnej Ameryki, między innymi do wojny w Wietnamie. Herodem stawał się więc amerykański żołnierz mordujący na oczach matek wietnamskie dzieci. Jezus Chrystus był zaś krzyżowany na ustawionym pionowo amerykańskim bombowcu.

Teatr kontrkultury nie był dziełem wyłącznie awangardowych zespołów teatralnych, bo przeniknął natychmiast do kultury masowej. 17 października 1967 w off-off-brodwayowskim Public Theater na Manhattanie odbyła się prapremiera pierwszego rockowego musicalu Hair, czyli Włosy, z muzyką Galta MacDermota.W musicalu tym rozgrywającym się w hippisowskiej komunie, stopniowo pojawiły się wszystkie motywy znane z przedstawień kontrkulturowych: od odmowy udziału w wojnie wietnamskiej, przez akceptację różnorodności rasowej i wyznaniowej, przyzwolenie na swobodę seksualną i używanie narkotyków, po obnażanie się aktorów i wciąganie widzów do współudziału w spektaklu. W epilogu zespół aktorski nakłaniał bowiem publiczność do wspólnego tańca w rytmie ekstatycznej pieśni Let the Sunshine, czyli Wpuśćcie słońce. Już 29 kwietnia 1968 odbyła się premiera Hair w Biltmore Theatre na Broadwayu w Nowym Jorku. Musical grano na Broadwayu z ogromnym sukcesem aż 1750 razy. Ekranizacji Hair dokonał w USA w roku 1979 emigrant z Europy Środkowo-Wschodniej, a ściślej z Czechosłowacji – Miloš Forman.

W roku 1968 teatry czeski czy polski były skupione na obronie wolności ograniczanej przez władze komunistyczne i na rozrachunku z własnym uwikłaniem w totalitaryzm. Dopiero w październiku 1999 odbyła się polska prapremiera Hair w Teatrze Muzycznym w Gdyni. Wcześniej w Polsce elementem kontrkultury stał się Teatr Laboratorium we Wrocławiu, kierowany przez Jerzego Grotowskiego. Po raz pierwszy miał on występować w USA we wrześniu 1968, lecz aktorom odmówiono wiz amerykańskich w ramach represji za udział Ludowego Wojska Polskiego w interwencji w Czechosłowacji. Dopiero w październiku 1969 Laboratorium zaprezentowało swe spektakle w Nowym Jorku i wzbudziło powszechne uznanie w kręgu widzów identyfikujących się z kontrkulturą. A Grotowski z samotnej podróży po USA powrócił jako długowłosy hippis. Odtąd zamiast przedstawień teatralnych tworzył do 1983 jeszcze w Polsce, potem w USA, a wreszcie we Włoszech ,synkretyczne rytuały, do których dopuszczał niekiedy widzów.
Idee i styl kontrkulturowych zespołów były naśladowane przez teatry studenckie działające w PRL w ramach organizacji młodzieżowych. Największy rozgłos zdobyły Teatru Stu z Krakowa, Kalambur z Wrocławia i Ósmego Dnia z Poznania. Ten ostatni po stłumieniu rewolty z 1968 nie ukrywał swej fascynacji metodami działań lewicowych terrorystów z Europy Zachodniej, chociaż paradoksalnie, miał charakter antykomunistyczny. Po 1976 roku aktorzy Teatru Ósmego Dnia współdziałali z opozycją antykomunistyczną i byli represjonowani przez policję polityczną. Wreszcie w stanie wojennym zmuszeni zostali do emigracji do Włoch.Ale po roku 1989 powrócili do Polski i działają nadal – tak jak najsłynniejsze zespoły teatralne kontrkultury w USA, czyli The Living Theater i The Bread and Puppet Theater.

Tekst po redakcji Marty Grygoruk