Zaledwie cztery dni po wkroczeniu wojsk Układu Warszawskiego do Czechosłowacji,24 sierpnia 1968, mieszkający w Paryżu polski dramatopisarz, autor groteskowych komedii zaliczanych do teatru absurdu, Sławomir Mrożek, napisał list otwarty. Był on protestem przeciwko pogwałceniu przez Związek Sowiecki politycznej suwerenności jednego z państw wschodnioeuropejskich i zdławieniu próby liberalizacji panującego w nim komunistycznego systemu. 28 sierpnia ogłosił list dramatopisarza francuski dziennik „Le Monde”, a potem w specjalnym zeszycie miesięcznik „Kultura”, wydawany pod Paryżem przez emigrantów politycznych z Polski. W rezultacie od września w ramach represji dramaty Mrożka przez cztery lata, aż do 1972 roku, nie mogły być grane na scenach komunistycznej Polski. Władze PRL odmówiły też przedłużenia ważności paszportu pisarza. Już w listopadzie 1968 zaczął on pisać sztukę Syn nietoperza, której ostatecznie nadał tytuł Vatzlav. Prapremiera Vatzlava odbyła się 11 lutego 1970 w Theater am Neumarkt w Zurychu w Szwajcarii. Sztuka powstała właśnie pod wpływem wkroczenia armii państw bloku sowieckiego do Czechosłowacji 21 sierpnia 1968. W sposób alegoryczny ukazuje ona narodziny idei sprawiedliwości społecznej, a ściślej marksizmu, jego zawłaszczenie przez Rosję i wykorzystywanie do uzasadnienia imperialistycznej polityki. W państwie rządzonym przez Nietoperzów, czyli krwiopijców wyzyskujących swoich poddanych, pojawia się Geniusz, z którego głowy rodzi się Justyna. Ma się ona objawiać ludowi jako naga sprawiedliwość na scenie teatrzyku, którym kieruje Vatzlav. Wkracza jednak wraz ze swoją armią Generał Barbar, który powołując się na nauki zmarłego Geniusza-Marksa, narzuca w państwie rządzonym niegdyś przez Nietoperzów wschodnie porządki. W tej sytuacji Vatzlav razem z dzieckiem zgwałconej Justyny udaje się na emigrację, wchodząc do morza.

Dopiero 21 kwietnia1979 w Teatrze Nowym w Łodzi odbyła się polska premiera sztuki Mrożka w inscenizacji Kazimierza Dejmka, który trzydzieści lat wcześniej , w 1949 propagował na tejże scenie realizm socjalistyczny, wystawiając czeską sztukę produkcyjną Brygada szlifierza Karhana. Toczyła się ona w fabryce i nakłaniała robotników do podnoszenia wydajności pracy. Dejmek wystawił nawiązującego do oświeceniowych powiastek Vatzlava jako pastisz osiemnastowiecznej śpiewogry w dekoracji ze zmieniającymi się na oczach widzów malowanymi kulisami i horyzontami oraz maszynerią imitującą morskie fale. Barbar miał jednak rysy Leonida Breżniewa, I sekretarza Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego, który podjął decyzję o wkroczeniu do Czechosłowacji. Warszawska wersja inscenizacji powstała w Teatrze Polskim i po raz pierwszy została odegrana1 kwietnia 1982, czyli w okresie trwania stanu wojennego po zdławieniu ruchu Solidarność. Po ośmiu latach została ona zarejestrowana dla Teatru Telewizji i doczekała się emisji 1 stycznia 1990 roku. Wcześniej, we wrześniu 1989, już po rezygnacji Rosji z polityki dominacji w Europie Środkowo-Wschodniej i utrzymywania w niej systemu komunistycznego, w trakcie występów Teatru Polskiego z Warszawy, Vatzlav został odegrany w Moskwie.

Jedną z konsekwencji zdławienia próby liberalizacji systemu komunistycznego w Czechosłowacji było zaostrzenie cenzury i likwidowanie instytucji kulturalnych odmawiających respektowania reguł gry narzuconych całemu społeczeństwu w ramach przywracania porządku. 10 czerwca 1972 w zamkniętym przez władze komunistyczne Divadle Za branou w Pradze odbyło się ostatnie przedstawienie Mewy Antona Czechowa w reżyserii najwybitniejszego wówczas czeskiego inscenizatora – Otomara Krejčy . Odtąd Krejča musiał pracować w teatrach Europy Zachodniej, tak jak aktor i reżyser Alfréd Radok.

Nie wszyscy jednak wyemigrowali. Pozostał w Czechosłowacji związany z praskim Divadlem Na zábradlí dramatopisarz Vaclav Havel. W Powiadomieniu czy Puzuku nawiązując do zachodnioeuropejskiego teatru absurdu, a więc sztuk Samuela Becketta i Eugène’a Ionesco, obnażał Havel irracjonalność prób przebudowy świata społecznego. Parabole Havla miały aspekt polityczny, bo ukazywały destrukcyjny wpływ systemu komunistycznego na życie indywidualne i zbiorowe człowieka. Dlatego wszystkie utwory Havla wkrótce po zdławieniu Praskiej Wiosny znalazły się na cenzorskim indeksie w Czechosłowacji. W pewnym momencie pisarz zmuszony był do podjęcia pracy fizycznej w browarze w Trutnovie w Sudetach, gdzie miał domek w górskiej wsi Hrádeček.

9 października 1976 odbyła się prapremiera dwóch jednoaktówek Havla, Audiencji i Wernisażu, na scenie Akademietheater w Burgtheater w Wiedniu w Austrii. Przygotowywał ją zresztą Radok, który zmarł w trakcie prób. Protagonista obu sztuk, Ferdynand Waniek, działacz antykomunistycznej opozycji, miał wiele cech autora, który za kilka miesięcy został sygnatariuszem i rzecznikiem Karty 77. Audiencja rozgrywała się w browarze, gdzie majster zmuszony przekazywać tajnej policji raporty o zachowaniu i kontaktach pisarza namawiał Wańka, aby sam je redagował. Już7 listopada 1979 odbyła się także w Wiedniu na scenie Akademietheater prapremiera Protestu Havla oraz Atestu Pavla Kohouta, również dramatopisarza i działacza Karty 77, który właśnie znalazł się na emigracji. W sztukach innych czeskich pisarzy, aż trzech Kohouta , bo oprócz Atestu, jeszcze w Degrengoladzie i Safari, oraz Pavla Landovskiego i Jiřiego Dienstbiera, również pojawiła się bowiem postać Wańka. W 1982 jednoaktówkę z Wańkiem, zatytułowaną Scena, napisał nawet Ionesco, francuski dramaturg pochodzenia rumuńskiego i została ona zagrana na festiwalu w Awinionie. W ten sposób autor Nosorożca, podobnie jak Beckett, który zadedykował swoją Katastrofę przetrzymywanemu w więzieniu Havlowi, poparł jego poczynania i Karty 77, a zarazem innych ruchów antykomunistycznych w Europie Środkowo-Wschodniej.

W Polsce trzy jednoaktówki Havla prezentujące sytuację antykomunistycznych dysydentów w Czechosłowacji, Audiencja, Wernisaż i Protest, zostały wystawione 21 listopada 1981 na małej scenie kierowanego przez Zygmunta Hübnera Teatru Powszechnego w Warszawie .Havel odbywał wtedy karę ponad czteroletniego więzienia za działalność w ramach Karty 77. Przedstawienie, pomimo rozluźnienia cenzury dzięki sierpniowej rewolucji właściwie półlegalne, zostało zagrane tylko jedenaście razy i zdjęte z afisza natychmiast po wprowadzeniu stanu wojennego.
Wznowienie Audiencji i Protestu już na dużej scenie Teatru Powszechnego nastąpiło po siedmiu latach, 25 lutego 1989, zaraz po rozpoczęciu obrad Okrągłego Stołu, czyli negocjacji władz komunistycznych z reprezentantami Solidarności oraz w obecności ostatniego I sekretarza PZPR Mieczysława Rakowskiego. Powrót Wańka był symbolicznym przejawem dopuszczenia do głosu antykomunistycznej opozycji, choć jeszcze w ograniczonym zakresie. Gdy po spektaklu niegdysiejszy działacz Komitetu Obrony Robotników, Adam Michnik, odczytał protest przeciwko skazaniu Havla na dziewięć miesięcy więzienia, zagłuszono go muzyką. Audiencję i Protest z Powszechnego zaprezentowano zaś w Teatrze Telewizji 4 lutego1991, gdy Havel był już od ponad roku prezydentem Czechosłowacji. A po jej rozpadzie był jeszcze przez dwie kadencje prezydentem Czech. Teatr absurdu miał więc istotny udział w obaleniu komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej.

Tekst po redakcji Marty Grygoruk